Bill Gates vẫn sẽ nhặt tờ 100 đô chứ?
Nếu Bill Gates thấy tờ 100USD trên đường, ông ta có nhặt lên không?
Câu hỏi này các giáo sư môn kinh tế học thường đưa ra để làm sáng tỏ khái niệm “chi phí cơ hội”- lợi ích tiềm năng có thể tạo ra từ phương án tối ưu mà ta phải chấp nhận mất khi ta chọn một phương án khác. Khái niệm này sẽ được bàn rộng thêm ở đoạn sau trong bài này. Còn bây giờ, câu trả lời được chấp nhận trong lớp kinh tế học là "không”. Thời gian mà Bill Gates phải bỏ ra để cúi xuống, lượm tờ tiền lên, rồi bỏ vào bóp là không đáng, bởi vì trong 3 giây đồng hồ để nhặt tờ 100USD đó, Bill Gates đã kiếm được khoảng 381USD rồi.
Mặc dù câu trả lời này mới nghe thì cũng có lý, nhưng càng nghĩ lâu càng thấy khó chấp nhận. Kể cả dưới lăng kính “chi phí cơ hội,” câu trả lời "không" chỉ hợp lý nếu như, khi chọn giải pháp lượm tờ tiền, Gates mất 381USD trong 3 giây ông bỏ ra để lượm. Tuy nhiên, kể cả trong lúc lượm tờ 100USD, Bill Gates vẫn cứ kiếm ra 381USD, có nghĩa ông ta sẽ kiếm được 481USD trong 3 giây đồng hồ đó. Tại sao? Bởi vì thu nhập của Bill Gates là thu nhập thụ động. Bất luận ông ta làm gì với thời gian của mình, tiền của ông vẫn tăng lên từng giây. Tiền làm việc cho Bill Gates, chứ không phải Bill Gates đi làm vì tiền. Bill Gates đã xây dựng được một hệ thống mà trong đó nhân tài làm việc cho ông và khách hàng trả tiền cho ông, mà không cần ông ta liên tục can thiệp vào.
Bây giờ nếu hỏi là "Ông ta có cần nhặt tờ tiền lên không?" thì câu trả lời "không" có thể chấp nhận được. Nguồn thu nhập thụ động từ hệ thống mà Bill Gates xây dựng đã cho ông ta cái tự do để lượm hoặc không lượm, vả lại không lựa chọn nào có ảnh hưởng sâu sắc tới tình hình tài chính của Bill cả. Cái tự do đó là “tự do tài chính.” Còn đối với người bình dân chúng ta, cụ thể là khi chúng ta chưa thể tuyên bố mình có tự do tài chính, thì nếu tờ 100USD xuất hiện trước mặt, chúng ta cũng có quyền tự do cá nhân và ý thức để chọn nhặt hay không nhặt vậy. Tuy nhiên, tờ tiền này sẽ làm ta giàu hơn 100USD, mà 100USD này khi chia cho tổng tài sản của ta sẽ cho ra con số phần trăm lớn hơn là khi chia cho tổng tài sản của Bill Gates. Hay nói cách khác, ảnh hưởng của tờ 100USD này đối với tình hình tài chính của người bình dân chúng ta lớn hơn đối với tình hình tài chính của Gates nhiều. Cho nên, hầu như không có ngoại lệ, người bình dân chúng ta đều sẽ nhặt tờ tiền.
Thú vị nhất là câu trả lời của bản thân Bill Gates đối với câu hỏi này, đặc biệt là khi ta biết rằng Bill có tự do tài chính. Năm 2014, bản thân Bill Gates đã trả lời là "có." Lý do đầu tiên ông đưa ra là, tư duy về tiền bạc của ông được hun đúc trong lúc 100USD còn là một số tiền khá lớn. Có thể thầm hiểu rằng, kể cả khi bây giờ đã thành công và có tự do tài chính rồi, Bill Gates vẫn xem 100USD là một số tiền đáng kể, nếu không phải đối với bản thân ông thì đối với người khác chung quanh ông. Thứ hai, nếu có tờ 100USD trên đường, tức là có ai đã đánh rơi nó và hiện giờ đang "quẫn trí." Vì vậy, ta cần không chỉ nhặt lên mà còn phải tìm cho được người nào đánh rơi mà trả lại cho họ. Lý do thứ ba để nhặt tờ 100USD là tinh thần từ thiện, cùng với sự tôn trọng con người: nếu không tìm được người để trả lại, thì 100USD gửi cho một tổ chức nhân đạo vẫn có thể mua được rất nhiều thứ cho những người cần có. Có thể thấy, Bill Gates đưa ra quyết định không chỉ dựa trên kinh tế, mà còn trên tinh thần nhân đạo nữa. Câu trả lời của Bill Gates thể hiện nhân cách rất rõ.
Quay về khái niệm "chi phí cơ hội", tôi muốn gợi ý các giáo sư sửa câu hỏi về Bill Gates như vầy: "Nếu cứ mỗi 3 giây Bill Gates thấy một tờ 100USD, ông ta có dành cả ngày để nhặt tiền rơi không?". Chỉ khi câu hỏi được đặt theo cách này, tức là với tính liên tục trong một khung thời gian dài, thì câu trả lời "không" mới chắc chắn đúng. Những con người như Bill Gates sẽ không dành cả ngày để lượm mấy tờ 100USD, vì họ có nhiều việc giá trị hơn để làm. Ví dụ như lập kế hoạch kinh doanh, xác định mục tiêu lãnh đạo, hướng dẫn, giúp đỡ, cho tặng, đi đó đi đây, và tận hưởng. Chính trải nghiệm sống phong phú mới tặng cho cuộc sống những giá trị chân thật và lâu dài. Nếu Bill Gates dành cả ngày và mọi ngày trong đời chỉ để nhặt tiền, thì cuối cùng mọi thứ mà ông ta có được chỉ là những tờ giấy xanh, và cái chi phí cơ hội mà ông ta phải trả là một cuộc sống thật sự chỉ biết có tiền. Mà Bill Gates không phải là con người như vậy!
Thế bạn đang làm gì vậy? Bạn đang trả những chi phí cơ hội nào cho mình?
